हरितालिका तीज: हिन्दु महिलाहरुको पबित्र चाड

काठमाडौं– आज नेपाल तथा भारतलगायत हिन्दू संस्कृति भएका देशहरूमा हरितालिका तीजको रौनक छाएको छ। यो पर्व विशेष गरी महिलाहरूले मनाउने गर्दछन्, जसमा निराहार व्रत बस्ने, नाचगान गर्ने र शिव-पार्वतीको पूजा गर्ने परम्परा छ। हरितालिका तीज भाद्र शुक्ल तृतीयाको दिन मनाइन्छ, जसलाई हिन्दू पञ्चाङ्ग अनुसार महत्वपूर्ण मानिन्छ। यो वर्ष यो पर्व २६ अगस्टमा परेको छ, जसमा महिलाहरूले आफ्नो पतिको दीर्घायु र अविवाहितहरूले राम्रो वर प्राप्तिको कामना गर्दै व्रत बस्छन्। यो पर्वको इतिहास र महत्वलाई बुझ्नु भनेको हिन्दू संस्कृतिको गहिरो पक्षलाई छुनु हो। 

हरितालिका तीजको इतिहास

हरितालिका तीजको इतिहास पुराणहरूमा आधारित छ, जसमा देवी पार्वती र भगवान शिवको कथा मुख्य रूपमा जोडिएको छ। यो कथा महाभारत, पुराणहरू र विशेष गरी स्कन्द पुराणमा उल्लेख छ। कथानुसार, देवी पार्वती हिमालय राजाकी छोरी थिइन्। उनले बाल्यकालदेखि नै भगवान शिवलाई पतिको रूपमा प्राप्त गर्न चाहेकी थिइन्। तर, उनका पिता हिमालयले उनलाई भगवान विष्णुसँग विवाह गराउन चाहन्थे। यो कुरा थाहा पाएपछि पार्वती दुःखी भइन् र आफ्ना साथीहरू (हरित र अलिका) को सहयोगमा जंगलमा भागिन्। 'हरितालिका' शब्द नै 'हरित' र 'अलिका' (साथीहरूले अपहरण गरेको) बाट बनेको हो, जसले अपहरणको अर्थ बोकेको छ।

जंगलमा पुगेर पार्वतीले गुफामा बसेर कठोर तपस्या गरिन्। उनले बालुवाको शिवलिंग बनाएर पूजा गरिन् र निराहार व्रत बसिन्छ । यो तपस्याबाट प्रभावित भएर भगवान शिव एक वृद्ध सन्यासीको रूपमा आए। तर, पार्वतीले उनलाई चिनिन् र विवाहको लागि अनुरोध गरिन्। शिवले उनको भक्ति देखेर सहमत भए र उनीहरूको विवाह सम्पन्न भयो। यो घटना भाद्र शुक्ल तृतीयामा भएको विश्वास गरिन्छ, जसलाई हरितालिका तीजको रूपमा मनाइन्छ। यो कथा भगवान शिवले नै पार्वतीलाई सम्झाउँदै सुनाएको उल्लेख छ, जसले यस पर्वको धार्मिक आधारलाई मजबुत बनाउँछ।यो पर्वको उत्पत्ति नेपाल र भारतको उत्तरी भागमा बढी प्रचलित छ। नेपालमा यो पर्वलाई 'तीज' भनेर चिनिन्छ, जसको इतिहास वैदिक कालसम्म पुग्छ। प्राचीन समयमा महिलाहरूले आफ्नो पतिको स्वास्थ्य र सुखको कामना गर्दै यो व्रत बस्ने गर्दथे। समयक्रममा यो सामाजिक र सांस्कृतिक उत्सवको रूपमा विकसित भयो। नेपाली समाजमा यो पर्व महिलाहरूको एकता र सशक्तीकरणको प्रतीक पनि बनेको छ। इतिहासकारहरूका अनुसार, यो पर्व मध्ययुगमा राजपरिवारहरूमा पनि लोकप्रिय थियो, जसले यसलाई व्यापक बनायो।

हरितालिका तीजको महत्व

हरितालिका तीजको महत्व धार्मिक, सामाजिक र सांस्कृतिक रूपमा फैलिएको छ। धार्मिक रूपमा यो पर्व शिव र पार्वतीको मिलनको उत्सव हो, जसले भक्ति, समर्पण र प्रेमको सन्देश दिन्छ। विवाहित महिलाहरूले यो दिन निराहार (निरजला) व्रत बस्छन्, जसमा पानीसमेत नपिई पूजा गरिन्छ। यो व्रत पतिको लामो आयु, स्वास्थ्य र सुखको लागि गरिन्छ। अविवाहित कन्याहरूले भने राम्रो वर प्राप्तिको कामना गर्दै व्रत बस्छन्। यो विश्वास गरिन्छ कि पार्वतीले जस्तै तपस्या गरेमा इच्छित फल प्राप्त हुन्छ।सामाजिक रूपमा यो पर्व महिलाहरूको लागि विशेष छ। नेपालमा तीजलाई 'महिलाहरूको दशैं' पनि भनिन्छ। यो दिन महिलाहरू रातो सारी, चुरा, पोते लगाएर नाचगान गर्छन्। दारु खाने, मिठा परिकार बनाउने र आफन्तहरूसँग भेटघाट गर्ने परम्परा छ। यो पर्वले महिलाहरूलाई आफ्नो दैनिक जीवनबाट मुक्ति दिन्छ र उनीहरूको सशक्तीकरणमा योगदान दिन्छ। आधुनिक समयमा यो पर्वले लैंगिक समानता र महिलाका अधिकारबारे पनि छलफल गराउने माध्यम बनेको छ।सांस्कृतिक रूपमा हरितालिका तीजले नेपाली लोकसंगीत र नृत्यलाई जीवन्त बनाउँछ। तीजका गीतहरूमा महिलाहरूका दुःख, सुख र सामाजिक मुद्दाहरू प्रतिबिम्बित हुन्छन्। यो पर्वले पर्यटनलाई पनि बढावा दिन्छ, किनकि विदेशी पर्यटकहरू यसको रौनक हेर्न आउँछन्। स्वास्थ्यको दृष्टिकोणबाट यो व्रतले शरीरलाई पुनर्ताजकी दिने  विश्वास गरिन्छ, तर चिकित्सकहरूले सावधानी अपनाउन सल्लाह दिन्छन्।

उत्सवको रूप र परिवर्तन

आजको दिन नेपालका मन्दिरहरूमा शिव-पार्वतीको पूजा हुन्छ। महिलाहरूले बालुवा वा माटोको शिवलिंग बनाएर पूजा गर्छन्। साँझमा फलाहार गरेर व्रत तोडिन्छ। यो पर्वले परिवारमा एकता ल्याउँछ। तर, आधुनिकतासँगै यसमा परिवर्तन आएको छ। अब महिलाहरूले स्वास्थ्यलाई ध्यानमा राखेर व्रत बस्छन्। सामाजिक सञ्जालमा तीजका भिडियो र गीतहरूले यसलाई विश्वव्यापी बनाएको छ।समग्रमा, हरितालिका तीज हिन्दू संस्कृतिको अमूल्य सम्पदा हो। यसले प्रेम, भक्ति र महिलाको शक्तिको सन्देश दिन्छ। यो पर्वले हामीलाई इतिहासबाट सिक्न र वर्तमानमा लागू गर्न प्रेरित गर्छ। आजको दिन सबै महिलाहरूलाई बिजिनेसप्रेसको तर्फबाट  तीजको शुभकामना!