सिरहामा २०० भन्दा बढी डीप बोरिङ सिँचाइ प्रणाली बन्द, किसानहरूको पानी सङ्कट

सिरहा जिल्लामा २०० भन्दा बढी डीप बोरिङ सिँचाइ प्रणालीहरू बन्द भएको पाइएको छ, जसले सरकारी पहलका बाबजुद किसानहरूको पानीको पहुँचमा गम्भीर सङ्कट सिर्जना गरेको छ। मधेश प्रदेशभर ५०० डीप बोरिङहरू स्थापना वा मर्मत गर्ने सरकारी प्रतिबद्धता भए पनि सिरहामा धेरैजसो प्रणालीहरू ट्रान्सफर्मर, पाइपलाइन र स्थानीय सहभागिताको अभावमा बन्द छन्।कृषि ज्ञान केन्द्र सिरहाका प्रमुख नरेन्द्र कुमार महासेठका अनुसार गोल बजार नगरपालिकामा रहेका १५४ डीप बोरिङमध्ये ३२ वटा बन्द छन्। त्यस्तै, धनगढीमाईमा १७, करजनहामा १६, सिरहा नगरपालिकामा १५, मिर्चैयामा २४, लक्ष्मीपुर पतारीमा २१, नरहामा ३२ र अन्य ग्रामीण नगरपालिकाहरूमा थप धेरै डीप बोरिङहरू बिग्रिएको अवस्थामा छन्। यीमध्ये केही प्रणालीहरू झन्डै तीन दशक पुराना छन्।

सिँचाइ सङ्कटको मुख्य कारण

डीप बोरिङहरू बन्द हुनुका पछाडि विभिन्न कारणहरू छन्। अधिकांश प्रणालीहरूमा ट्रान्सफर्मर र पाइपलाइनको अभाव छ। साथै, स्थानीय समुदायको न्यून सहभागिता र मर्मत सम्भारको कमीले यी प्रणालीहरू थप जटिल बनेका छन्। पुराना प्रणालीहरूको नियमित मर्मत नहुँदा र नयाँ प्रविधिको प्रयोगमा ढिलाइ हुँदा किसानहरू सिँचाइको आधारभूत सुविधाबाट वञ्चित भएका छन्।मधेश प्रदेशमा खेतीपातीको लागि सिँचाइ सुविधा अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ। सिरहा जिल्ला, जहाँ अधिकांश जनसङ्ख्या कृषिमा निर्भर छ, सिँचाइको अभावले उत्पादनमा ठूलो ह्रास आएको छ। विशेषगरी खडेरीको समयमा डीप बोरिङहरूले किसानहरूलाई पानीको स्रोत उपलब्ध गराउन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्। तर, बन्द प्रणालीहरूले किसानहरूको आयआर्जन र खाद्य सुरक्षामा नकारात्मक प्रभाव पारेको छ।

किसानहरूको गुनासो र माग

सिरहाका किसानहरूले डीप बोरिङ प्रणालीहरूको समयमै मर्मत र आवश्यक पूर्वाधारको व्यवस्था गर्न माग गरेका छन्। गोल बजारका एक किसान रामदेव यादवले भने, “हाम्रो खेतमा पानीको स्रोत भनेकै डीप बोरिङ हो, तर यो बन्द भएपछि हामीले खेती गर्न गाह्रो भएको छ। सरकारले हामीलाई सहयोग गर्छ भन्छ, तर यहाँ त पुरानै बोरिङ पनि चलेका छैनन्।”त्यस्तै, मिर्चैयाकी किसान सुनिता चौधरीले पनि सरकारको ध्यानाकर्षण गराउँदै भनिन्, “हाम्रो गाउँको बोरिङ त धेरै वर्षदेखि बन्द छ। पानी नहुँदा हाम्रो धान र गहुँको बाली सुक्छ। हामीले बारम्बार गुनासो गरेका छौँ, तर कुनै सुनुवाइ भएको छैन।”किसानहरूले डीप बोरिङहरूको मर्मतका लागि स्थानीय सरकार र सम्बन्धित निकायहरूले तत्काल कदम चाल्नुपर्ने माग गरेका छन्। उनीहरूले नयाँ प्रणाली स्थापना गर्नुभन्दा पहिला बन्द भएका प्रणालीहरूको मर्मतमा ध्यान दिनुपर्ने सुझाव दिएका छन्।

सरकारी पहल र चुनौती

मधेश प्रदेश सरकारले सिँचाइ सुविधा विस्तार गर्न डीप बोरिङ स्थापना र मर्मतको योजना अघि सारेको थियो। तर, सिरहामा यो योजना प्रभावकारी रूपमा कार्यान्वयन हुन सकेको छैन। कृषि ज्ञान केन्द्रका प्रमुख महासेठले भने, “हामीले बन्द भएका डीप बोरिङहरूको मर्मतका लागि बजेट माग गरेका छौँ, तर ट्रान्सफर्मर र अन्य उपकरणको अभावले काममा ढिलाइ भएको छ।”उनले थपे, “स्थानीय तहको सहभागिता र समन्वयमा पनि कमी छ। डीप बोरिङ सञ्चालनका लागि स्थानीय समुदायको स्वामित्व र जिम्मेवारी पनि आवश्यक छ।”

समाधानका उपायहरू

विज्ञहरूले सिँचाइ प्रणालीलाई प्रभावकारी बनाउन विभिन्न उपायहरू सुझाएका छन्। पहिलो, बन्द भएका डीप बोरिङहरूको तत्काल मर्मत र नियमित अनुगमन गर्नुपर्ने आवश्यकता छ। दोस्रो, नयाँ प्रणाली स्थापना गर्नुअघि पुराना प्रणालीहरूको मर्मतमा प्राथमिकता दिनुपर्छ। तेस्रो, स्थानीय समुदायलाई सिँचाइ प्रणालीको स्वामित्व र व्यवस्थापनमा सहभागी गराउनुपर्छ।

त्यस्तै, सौर्य ऊर्जामा आधारित सिँचाइ प्रणालीको प्रयोगलाई पनि प्रोत्साहन गर्न सकिन्छ। सौर्य ऊर्जाले ट्रान्सफर्मर र बिजुलीको अभावमा बन्द भएका प्रणालीहरूलाई सञ्चालनमा ल्याउन सहयोग गर्न सक्छ। साथै, किसानहरूलाई सिँचाइ प्रणालीको सही प्रयोग र मर्मतसम्भारबारे तालिम प्रदान गर्नुपर्छ।

सिरहा जिल्लामा डीप बोरिङ सिँचाइ प्रणालीहरूको बिग्रिएको अवस्थाले किसानहरूको जीविकोपार्जनमा ठूलो चुनौती खडा गरेको छ। सरकारले सिँचाइ सुविधा विस्तारको लागि ठूलो योजना ल्याए पनि कार्यान्वयन पक्ष कमजोर देखिएको छ। बन्द भएका प्रणालीहरूको मर्मत, आवश्यक उपकरणको व्यवस्था र स्थानीय सहभागिताको वृद्धि नै यो सङ्कटको समाधान हो। यदि यी समस्याहरूलाई समयमै सम्बोधन गरिएन भने सिरहाका किसानहरूको खेतीपाती र खाद्य सुरक्षामा थप सङ्कट आउन सक्छ।सरकार, स्थानीय निकाय र समुदायको सहकार्यमा डीप बोरिङ प्रणालीलाई पुनर्जनन दिन सकिएमा सिरहाको कृषि क्षेत्रमा नयाँ सम्भावनाहरू खुल्नेछन्। किसानहरूको माग र आवश्यकतालाई प्राथमिकता दिँदै तत्काल कदम चाल्नु आवश्यक छ।