भारत-अमेरिका ट्यारिफ वारको पृष्ठभूमि र नेपालमा यसको प्रभाव

काठमाडौ। हालैका दिनहरूमा, अमेरिका र भारतबीच विभिन्न आर्थिक मुद्दाहरूमा तनाव बढ्दै गएको छ। यसको मुख्य कारण अमेरिकाले भारतबाट आयात हुने केही वस्तुहरूमा उच्च दरको भन्सार शुल्क (ट्यारिफ) लगाउनु हो। यसलाई एक प्रकारको ‘ट्यारिफ वार’ वा ‘भन्सार युद्ध’ को संज्ञा दिन सकिन्छ। जब दुई ठूला अर्थतन्त्रहरूबीच यस्तो व्यापारिक द्वन्द्व सुरु हुन्छ, त्यसको असर उनीहरूको छिमेकी तथा व्यापारिक साझेदार देशहरूमा पनि पर्ने गर्दछ। नेपालको सन्दर्भमा, भारतसँगको व्यापारिक निर्भरता अत्यधिक भएकाले यो ट्यारिफ वारले नेपालमा अप्रत्यक्ष तर गम्भीर असर पार्ने सम्भावना देखिन्छ।

नेपालको अर्थतन्त्रको ठूलो हिस्सा भारतसँगको व्यापारमा निर्भर छ। नेपालको कुल आयातको करिब दुई तिहाइ हिस्सा भारतबाट हुने गर्दछ, र निर्यातको पनि ठूलो हिस्सा भारतमै जाने गर्छ। यस्तो अवस्थामा भारतको अर्थतन्त्रमा आउने सानोतिनो उतारचढावले पनि नेपाललाई प्रत्यक्ष रूपमा प्रभावित पार्ने गर्दछ। अमेरिकाले भारतमाथि लगाएको ट्यारिफका कारण भारतको निर्यात प्रभावित हुँदा त्यसले भारतको समग्र अर्थतन्त्रमा नकारात्मक असर पार्न सक्छ, जसको सीधा परिणाम नेपालले भोग्नुपर्ने हुन्छ। यसलाई विभिन्न बुँदाहरूमा व्याख्या गर्न सकिन्छ।

उत्पादन लागतमा वृद्धि:- नेपालका अधिकांश उद्योगहरूले कच्चा पदार्थ, मेसिनरी, र अन्य आवश्यक सामग्रीहरू भारतबाट आयात गर्छन्। अमेरिकाले भारतबाट आयात हुने वस्तुहरूमा भन्सार शुल्क बढाएपछि भारतका उद्योगहरूको उत्पादन लागत बढ्न सक्छ। यसको कारण, उनीहरूले आफूले उत्पादन गर्ने कच्चा पदार्थको मूल्य बढाउन सक्छन्। जब भारतमा कच्चा पदार्थको मूल्य बढ्छ, त्यसको सीधा असर नेपालमा आयात हुने कच्चा पदार्थको मूल्यमा पर्छ।

उदाहरणका लागि, नेपालमा स्टिल, सिमेन्ट, प्लास्टिक, र अन्य उत्पादनका लागि आवश्यक कच्चा पदार्थ भारतबाट आउँछ। यदि भारतमा यी सामग्रीको उत्पादन लागत बढ्यो भने नेपाली उद्योगहरूले पनि महँगोमा कच्चा पदार्थ किन्न बाध्य हुन्छन्। यसले नेपालमा उत्पादित वस्तुहरूको लागतमा वृद्धि ल्याउँछ। लागत बढेपछि उद्योगहरूले आफ्नो उत्पादनको मूल्य बढाउनुपर्ने हुन्छ, जसको अन्तिम बोझ उपभोक्तामाथि पर्छ। यसले नेपाली बजारमा महँगी बढाउनुका साथै नेपाली उत्पादनहरूलाई अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा प्रतिस्पर्धी हुन पनि गाह्रो बनाउँछ।

आपूर्ति श्रृंखलामा अवरोध:- नेपालको निर्यात व्यापारको ठूलो हिस्सा भारत हुँदै तेस्रो मुलुकमा जाने गर्दछ, विशेषगरी अमेरिकामा। जब अमेरिकाले भारतमाथि ट्यारिफ लगाउँछ, यसले भारतबाट अमेरिका जाने सामानको आपूर्ति श्रृंखलामा अवरोध सिर्जना गर्न सक्छ। यसको असर नेपालको निर्यात व्यापारमा पनि पर्न सक्छ।

नेपालबाट भारत हुँदै अमेरिका निर्यात हुने वस्तुहरूको ढुवानी प्रक्रिया जटिल हुन सक्छ। यदि भारतको निर्यातमा कुनै किसिमको ढिलाइ वा अवरोध आयो भने त्यसले नेपालको सामानको ढुवानीमा पनि समस्या ल्याउन सक्छ। यसले नेपाली निर्यातकर्ताहरूलाई समयमै आफ्नो सामान गन्तव्यमा पुर्‍याउन गाह्रो हुन्छ, जसले गर्दा उनीहरूको व्यापारमा नकारात्मक असर पर्छ। यसका साथै, आपूर्ति श्रृंखलामा आएको अवरोधले ढुवानी लागत पनि बढाउन सक्छ, जसले नेपाली वस्तुहरूको मूल्यमा थप वृद्धि ल्याउँछ।

डलर आम्दानीमा कमी र भारतीय रुपैयाँको अवमूल्यन:- ट्यारिफ वारको प्रत्यक्ष प्रभाव भारतको निर्यातमा पर्छ, जसले गर्दा भारतको डलर आम्दानी घट्छ। जब कुनै देशको डलर आम्दानी घट्छ, त्यसको असर उसको मुद्रामाथि पर्छ। यस अवस्थामा भारतीय रुपैयाँ (INR) थप कमजोर हुन सक्छ। नेपालको मुद्रा, नेपाली रुपैयाँ (NPR), भारतीय रुपैयाँसँग स्थिर विनिमय दर (Fixed Exchange Rate) मा जोडिएको छ (१ भारु = १.६० नेरु)।

यसको अर्थ, जब भारतीय रुपैयाँ कमजोर हुन्छ, नेपाली रुपैयाँ पनि स्वतः कमजोर हुन्छ। यस्तो अवस्थामा नेपालले तेस्रो मुलुकबाट आयात गर्ने वस्तुहरू महँगो पर्छ, किनकि विदेशी मुद्रा (जस्तै अमेरिकी डलर) को भुक्तानी गर्न धेरै नेपाली रुपैयाँ खर्च गर्नुपर्ने हुन्छ। यसले नेपालको विदेशी भुक्तानी महँगो बनाउनुका साथै विदेशी ऋणको भार पनि बढाउन सक्छ। यसबाट नेपालको विदेशी मुद्रा सञ्चितिमा पनि दबाब पर्न सक्छ।

बजारमा डम्पिङको जोखिम:- जब भारतले अमेरिकामा आफ्नो उत्पादन निर्यात गर्न सक्दैन, तब उसले आफ्नो उत्पादनका लागि नयाँ बजार खोज्ने गर्दछ। यस्तो अवस्थामा, नेपालजस्ता छिमेकी देशहरू भारतका लागि सजिलो र आकर्षक बजार बन्न सक्छन्। ट्यारिफ वारका कारण भारतमा निर्यात हुन नसकेका वस्तुहरू नेपालको बजारमा सस्तो मूल्यमा डम्पिङ (Dumping) हुने जोखिम बढ्छ।

सस्तो भारतीय उत्पादनहरूले नेपाली बजारमा प्रवेश गर्दा नेपाली उद्योगहरूलाई प्रत्यक्ष रूपमा असर गर्छ। नेपाली उत्पादनहरू भारतीय उत्पादनसँग मूल्यमा प्रतिस्पर्धा गर्न नसक्दा उनीहरूको बिक्री घट्छ र उत्पादन घटाउन बाध्य हुन्छन्। यसले स्वदेशी उद्योगहरूलाई बन्द हुने अवस्थामा पुर्‍याउन सक्छ र नेपालको औद्योगीकरणको प्रयासलाई धक्का पुग्छ। यसका साथै, डम्पिङले नेपाली बजारमा एकाधिकार (Monopoly) सिर्जना गर्न पनि मद्दत पुर्‍याउन सक्छ।

आर्थिक मन्दीको प्रभाव:- ट्यारिफ वारको कारण भारतको अर्थतन्त्रमा मन्दी आयो भने त्यसको असर नेपालमा पनि पर्छ। भारतको अर्थतन्त्रमा मन्दी आउँदा नेपालबाट भारतमा निर्यात हुने वस्तुहरूको माग घट्छ। यसले नेपालको निर्यात व्यापारलाई नकारात्मक असर पार्छ।

यसका साथै, भारतमा काम गर्ने नेपाली कामदारहरूको रोजगारीमा पनि खतरा आउन सक्छ। भारतमा आर्थिक गतिविधि सुस्त हुँदा रोजगारीका अवसरहरू घट्न सक्छ, जसले गर्दा नेपालमा रेमिट्यान्स (Remittance) प्रवाहमा कमी आउन सक्छ। रेमिट्यान्स नेपालको अर्थतन्त्रको एउटा महत्वपूर्ण आधार हो, र यसमा कमी आउँदा नेपालको अर्थतन्त्रमा ठूलो नकारात्मक प्रभाव पर्छ।

सम्भावित समाधान र सावधानी

यद्यपि, केही विज्ञहरूका अनुसार भारतसँगको नेपालको व्यापार सम्बन्ध र दक्षिण एसियाली स्वतन्त्र व्यापार क्षेत्र (SAFTA) अन्तर्गतका केही प्रावधानका कारण केही हदसम्म असर कम हुन सक्छ। तर, यो ट्यारिफ वारको असर नेपालमा नपरोस् भन्नका लागि नेपाल सरकार र सम्बन्धित निकायहरूले केही कदम चाल्न जरुरी छ।

व्यापार विविधीकरण: नेपालले आफ्नो व्यापार भारतमा मात्र केन्द्रित नगरी अन्य देशहरूसँग पनि व्यापार सम्बन्ध विस्तार गर्नुपर्छ।

स्वदेशी उद्योगको संरक्षण: डम्पिङबाट स्वदेशी उद्योगहरूलाई बचाउनका लागि सरकारले उचित नीति र भन्सार शुल्क निर्धारण गर्नुपर्छ।

आपूर्ति श्रृंखलाको वैकल्पिक व्यवस्था: भारतमा कुनै अवरोध आएमा पनि निर्यात र आयातमा समस्या नहोस् भन्नका लागि वैकल्पिक ढुवानी मार्गको खोजी गर्नुपर्छ।

कूटनीतिक पहल: नेपालले भारत र अमेरिकासँग कूटनीतिक रूपमा समन्वय गरी आफ्नो हितमा कुनै नकारात्मक असर नपर्ने सुनिश्चित गर्नुपर्छ।

निष्कर्ष:- भारतमाथि लगाइएको ट्यारिफ वारको असर नेपालको अर्थतन्त्रमा पनि नकारात्मक नै हुने देखिन्छ। यसले उत्पादन लागत वृद्धि, आपूर्ति श्रृंखलामा अवरोध, मुद्रा अवमूल्यन, र बजारमा डम्पिङको जोखिम जस्ता विभिन्न समस्याहरू सिर्जना गर्न सक्छ। नेपाल सरकार र सरोकारवाला निकायहरूले यी सम्भावित जोखिमहरूलाई ध्यानमा राखेर समयमै उचित नीति र रणनीति अपनाउनु आवश्यक छ। अन्यथा, यसको नकारात्मक प्रभावले नेपालको अर्थतन्त्रलाई दीर्घकालसम्म प्रभावित पार्न सक्छ।