नेपालमा बढ्दो दक्ष जनशक्तिको पलायन

नेपाल, एक विकासशील राष्ट्रको रूपमा, हाल दक्ष जनशक्तिको पलायन (ब्रेन ड्रेन) को गम्भीर समस्यासँग जुधिरहेको छ। ब्रेन ड्रेन भन्नाले उच्च शिक्षित, सीपयुक्त तथा प्रतिभाशाली व्यक्तिहरूले आफ्नो देश छोडेर विकसित राष्ट्रहरूमा बसाइँ सर्नु हो, जसले गर्दा देशले आफ्नो बहुमूल्य मानव पुँजी गुमाउँछ। नेपालमा यो प्रवृत्ति पछिल्ला दशकहरूमा तीव्र रूपमा बढेको छ र यसले आर्थिक, सामाजिक तथा राजनीतिक क्षेत्रमा गम्भीर नकारात्मक असरहरू पारेको छ। सन् २०२५ सम्म आइपुग्दा, नेपालबाट दैनिक औसत १,५०० भन्दा बढी नेपालीहरू विदेशिने गरेको तथ्याङ्कले यो समस्याको गम्भीरतालाई उजागर गर्दछ। यस आलेखले नेपालमा दक्ष जनशक्तिको पलायनको वर्तमान अवस्था, यसका कारणहरू, प्रभावहरू, निराकरणका उपायहरू र सरकारले खेल्नुपर्ने भूमिकाको बारेमा विस्तृत विश्लेषण गर्नेछ।नेपालको सन्दर्भमा ब्रेन ड्रेन मुख्य रूपमा युवा पुस्ताको विदेश अध्ययन तथा रोजगारीका लागि पलायनसँग जोडिएको छ। सन् २०२२ मा मात्रै ११०,००० भन्दा बढी नेपाली विद्यार्थीहरू विदेश अध्ययनका लागि गएका थिए, जुन सन् २०११ को १२,००० बाट निकै ठूलो वृद्धि हो। यो प्रवृत्ति केवल आर्थिक कारणले मात्र नभई राजनीतिक अस्थिरता, अवसरको कमी र गुणस्तरीय जीवनको खोजीले पनि प्रेरित छ। यसले नेपालको जनसङ्ख्या संरचनालाई नै प्रभावित पारिरहेको छ, जसले गर्दा देशमा दक्ष जनशक्तिको अभाव बढ्दै गएको छ।

वर्तमान अवस्था

नेपालमा दक्ष जनशक्तिको पलायनको अवस्था चिन्ताजनक छ। सन् २०२५ सम्मको तथ्याङ्क अनुसार, विगत पाँच वर्षमा करिब २.३ मिलियन नेपालीहरू (कुल जनसङ्ख्याको ७.४%) विदेशिएका छन्, जसमध्ये ८७% रोजगारीका लागि र बाँकी अध्ययनका लागि। सन् २००८/०९ देखि २०२१/२२ सम्ममा ४.७ मिलियनभन्दा बढी श्रम अनुमतिपत्र जारी भएका छन्, जसमा वार्षिक रूपमा ५००,००० देखि ६००,००० सम्म हुन्छन्। सन् २०२३ मा ८०८,४१५ नेपालीहरू रोजगारीका लागि विदेशिए भने ७०,९१५ ले नेपाली नागरिकता त्यागेका छन्।विद्यार्थी पलायनको अवस्था पनि उत्तिकै बढ्दो छ। सन् २०२२ मा अमेरिकामा मात्रै १५,०९० नेपाली विद्यार्थीहरू भर्ना भएका थिए, जुन अघिल्लो वर्षको तुलनामा २८% बढी हो। स्वास्थ्य क्षेत्रमा यो प्रवृत्ति झन् चर्को छ; सन् २०२० मा ८६९ चिकित्सकहरू विदेशिएका थिए भने सन् २०२३ मा यो सङ्ख्या २,३१८ पुगेको छ। यसले गर्दा नेपालको चिकित्सक-बिरामी अनुपात १:१७०० मा पुगेको छ, जुन विश्व स्वास्थ्य संगठन (WHO) को मापदण्ड (१:१०००) भन्दा कम हो।नेपालमा बेरोजगारी दर ४.७% छ भने दैनिक १,५०० नेपालीहरू विदेशिने गरेका छन्। सन् २०२४ को Human Flight and Brain Drain Index (HFBDI) मा नेपालको स्कोर ६.१ छ, जसले उच्च पलायनलाई सङ्केत गर्दछ। यो अवस्था विशेष गरी स्वास्थ्य, इन्जिनियरिङ, प्रविधि र शिक्षा क्षेत्रमा देखिन्छ, जसले नेपालको विकासलाई प्रत्यक्ष रूपमा अवरुद्ध गरिरहेको छ।

पलायनका कारणहरू

नेपालमा दक्ष जनशक्तिको पलायनका मुख्य कारणहरूलाई दुई वर्गमा विभाजन गर्न सकिन्छ: धकेल्ने (Push) र तान्ने (Pull) कारकहरू।

धकेल्ने कारकहरू (Push Factors):

• आर्थिक अस्थिरता र कम पारिश्रमिक: नेपालमा दक्ष जनशक्तिलाई उनीहरूको योग्यताअनुसार उचित पारिश्रमिक र सुविधाको अभाव छ। उदाहरणका लागि, नेपालमा चिकित्सकहरूको औसत मासिक तलब NPR ४०,०००-६०,००० छ, जबकि अमेरिकामा उही पदमा काम गर्नेले मासिक करिब $४,६०० (करिब ६ लाख नेपाली रुपैयाँ) कमाउन सक्छन्।

• रोजगारीको अभाव: उच्च शिक्षा हासिल गरेपछि पनि योग्यताअनुसारको रोजगारी नपाउनु एउटा प्रमुख कारण हो।

• राजनीतिक अस्थिरता र कमजोर सुशासन: विगत १६ वर्षमा १३ जना प्रधानमन्त्री परिवर्तन भएका छन्, जसले नीतिगत असङ्गति र लगानीको कमी निम्त्याएको छ। भ्रष्टाचार र भाइभतिजावादले पनि योग्य व्यक्तिहरूलाई निराश बनाउँछ।

• शिक्षा तथा सीपको अन्तर: नेपालको शिक्षा प्रणाली सैद्धान्तिक र अपर्याप्त छ, जसले गर्दा स्नातकहरू स्थानीय श्रम बजारका लागि उपयुक्त हुँदैनन्। अनुसन्धान तथा विकास (R&D) मा GDP को मात्र ०.३% खर्च हुन्छ, जसले नवप्रवर्तनको वातावरणलाई कमजोर बनाएको छ।

तान्ने कारकहरू (Pull Factors):

• राम्रो तलब र जीवनस्तर: विकसित राष्ट्रहरूले दक्ष जनशक्तिलाई आकर्षक तलब, राम्रो जीवनस्तर, सामाजिक सुरक्षा र सुविधा प्रदान गर्छन्।

• करियर विकास र शिक्षा प्रणाली: अमेरिका, अस्ट्रेलिया, क्यानडाजस्ता देशहरूमा उच्च शिक्षा, अनुसन्धान र पेशागत विकासका राम्रा अवसरहरू छन्, जसले युवाहरूलाई आकर्षित गर्छ।

पलायनका प्रभावहरू

दक्ष जनशक्तिको पलायनका सकारात्मक र नकारात्मक दुवै प्रभावहरू छन्, तर नकारात्मक प्रभावहरू बढी छन्।

सकारात्मक प्रभावहरू:

• विप्रेषण (रेमिट्यान्स): विप्रेषणले नेपालको कुल गार्हस्थ उत्पादन (GDP) को २३–२५% योगदान गर्दछ, जसले गरिबी घटाउन (सन् २०१० मा ५०% बाट २०२२ मा २०%) र विदेशी मुद्रा सञ्चिति कायम राख्न मद्दत गरेको छ।

• सीप र ज्ञानको फिर्ता: केही नेपालीहरू विदेशमा सीप र अनुभव हासिल गरेर स्वदेश फर्किन्छन्, जसले देशको विकासमा योगदान पुर्‍याउँछ।

नकारात्मक प्रभावहरू:

• दक्ष जनशक्तिको अभाव: स्वास्थ्य, शिक्षा, प्रविधि र इन्जिनियरिङजस्ता महत्त्वपूर्ण क्षेत्रहरूमा दक्ष जनशक्तिको अभावले विकास परियोजनाहरू र सेवाहरूको गुणस्तर प्रभावित हुन्छ।

• नवप्रवर्तनमा ह्रास: अनुसन्धानकर्ता र वैज्ञानिकहरूको पलायनले देशमा नवप्रवर्तन र प्रविधिको विकासलाई सुस्त बनाउँछ।

• आर्थिक निर्भरता: विप्रेषणमा अत्यधिक निर्भरताले देशको अर्थतन्त्रलाई कमजोर र बाह्य कारकहरूप्रति संवेदनशील बनाउँछ।

• सामाजिक प्रभावहरू: परिवार विखण्डन, भावनात्मक तनाव, सांस्कृतिक क्षय र समाजमा नकारात्मक मनोविज्ञानको विकास हुन्छ।

• आर्थिक दबाब: विदेशी शिक्षामा गरिएको ठूलो खर्चले (FY २०२४/२५ को पहिलो पाँच महिनामा NRs. ४७.३४ बिलियन) विदेशी मुद्रा सञ्चितिमा दबाब बढाउँछ।

निराकरणका उपायहरू र सरकारको भूमिका

दक्ष जनशक्तिको पलायन रोक्न र यसलाई 'ब्रेन गेन' मा रूपान्तरण गर्न सरकार र अन्य सरोकारवालाहरूले बहुआयामिक उपायहरू अपनाउनुपर्छ:

• शिक्षा प्रणालीमा सुधार: शिक्षालाई व्यावहारिक, बजार-उन्मुख र प्रविधिमा आधारित बनाउनुपर्छ। STEM (Science, Technology, Engineering, and Mathematics) शिक्षामा लगानी बढाउनुपर्छ।

• रोजगारी सृजना र उद्यमशीलता प्रोत्साहन: जलविद्युत, सूचना प्रविधि, पर्यटन र कृषि जस्ता क्षेत्रमा ठूला लगानी परियोजनाहरू सञ्चालन गर्नुपर्छ। साथै, युवा उद्यमीहरूलाई कम ब्याजदरमा ऋण, कर छुट र स्टार्टअप समर्थन कार्यक्रमहरू प्रदान गर्नुपर्छ।

• आकर्षक पारिश्रमिक र कार्य वातावरण: सरकारी र निजी क्षेत्रमा दक्ष जनशक्तिलाई प्रतिस्पर्धी तलब, सुविधा र सुरक्षित कार्य वातावरण उपलब्ध गराउनुपर्छ।

• फर्किने कार्यक्रम: विदेशमा रहेका नेपाली विज्ञहरूलाई स्वदेश फर्काउनका लागि विशेष कार्यक्रमहरू ल्याउनुपर्छ। उनीहरूलाई अनुसन्धानका लागि अनुदान, कर छुट र आकर्षक पदहरू प्रदान गर्न सकिन्छ। "Brain Gain Center" जस्ता पहलहरूले यस्ता कार्यक्रमलाई गति दिन सक्छन्।

• डायस्पोराको संलग्नता: "Diaspora Knowledge Network" र दोहोरो नागरिकता जस्ता नीतिहरू मार्फत विदेशमा रहेका नेपालीहरूको ज्ञान, सीप र पूँजीलाई देशको विकासमा प्रयोग गर्न सकिन्छ।

• सुशासन र राजनीतिक स्थिरता: सरकारले भ्रष्टाचार नियन्त्रण गरी मेरिट-आधारित रोजगारी र लगानीमैत्री वातावरण सृजना गर्नुपर्छ। राजनीतिक स्थिरता कायम गरेर दीर्घकालीन विकास नीतिहरू लागू गर्नुपर्छ।

नेपालमा दक्ष जनशक्तिको पलायन एक गम्भीर राष्ट्रिय चुनौती हो, जसले विकासको गतिलाई अवरुद्ध गरिरहेको छ। वर्तमान अवस्था चिन्ताजनक छ, यसका कारणहरू बहुआयामिक छन् र यसका प्रभावहरू मुख्य रूपमा नकारात्मक छन्। यस समस्यालाई सम्बोधन गर्न सरकारले सक्रिय भूमिका खेल्दै शिक्षा सुधार, रोजगारी सृजना, सुशासन र डायस्पोराको संलग्नता जस्ता रणनीतिहरू अपनाउनुपर्छ।यदि यी कदमहरू समयमै र प्रभावकारी रूपमा चालिए भने, नेपालले आफ्नो बहुमूल्य मानव पूँजीलाई देशमै राखेर समृद्धि हासिल गर्न सक्छ।