लामखुट्टेले फैलाउने रोगले नेपालीलाई सताउँदै, डेंगुबाहेक अन्य रोग नियन्त्रणमा सरकारी प्रयास कमजोर

लामखुट्टेको टोकाइबाट सर्ने रोगहरूले नेपालमा हरेक वर्ष हजारौंलाई प्रभावित पारिरहेको छ। डेंगुको चर्चा र सरकारी सक्रियता बढी देखिए पनि जापानिज इन्सेफ्लाइटिस, मलेरिया र हात्तीपाइले जस्ता रोगले पनि नेपालीलाई उत्तिकै सताइरहेको छ। तर, यी रोग नियन्त्रणका लागि सरकारी प्रयास र बजेट निकै कमजोर देखिएको छ। स्वास्थ्य सेवा विभागका अनुसार डेंगुबाहेक अन्य तीन रोगका लागि छुट्टै बजेट नै विनियोजन गरिएको छैन।

जापानिज इन्सेफ्लाइटिस: भयानक मृत्युदर

जापानिज इन्सेफ्लाइटिस, जुन क्युलेक्स प्रजातिको लामखुट्टेले फैलाउँछ, नेपालमा घातक बन्दै गएको छ। पछिल्लो तीन महिनामा (१ जेठदेखि २ भदौ २०८२) ८६ जनामा संक्रमण हुँदा ८ जनाको मृत्यु भएको छ। सन् २०२४ मा ८६ जनामा संक्रमण हुँदा २५ जनाको मृत्यु भएको तथ्यांकले मृत्युदर २९% पुगेको देखाउँछ। यो रोग विशेषगरी १५ वर्षमुनिका बालबालिकालाई बढी जोखिममा पार्छ।

स्वास्थ्य सेवा विभाग, परिवार कल्याण महाशाखाका निर्देशक डा. अभियान गौतमका अनुसार, “यो रोग फैलाउने क्युलेक्स लामखुट्टे धानखेत र जनावरको वरपर बस्छ। बिहान र साँझ बढी सक्रिय हुने यो लामखुट्टेले टोकेमा उच्च ज्वरो, बेहोस हुने, प्यारालाइसिस र मानसिक समस्या निम्तिन सक्छ।” सन् १९७८ मा पहिलोपटक रुपन्देहीमा देखिएको यो रोगविरुद्ध सन् २००६ देखि खोप अभियान सुरु भएको छ, जुन १५ महिनाका बालबालिकालाई दिइन्छ। खोप लगाएमा ९५% सुरक्षित हुने डा. गौतम बताउँछन्।

डेंगु: बढ्दो जोखिम

एडिस प्रजातिको लामखुट्टेले फैलाउने डेंगु नेपालमा टाउकोदुखाइ बनेको छ। यो वर्ष (२०८२) को १८ अगस्टसम्म ३,०२५ जना संक्रमित भइसकेका छन् भने दुईजनाको मृत्यु भएको छ। इपिडिमियोलोजी तथा रोग नियन्त्रण महाशाखा (इडिसिडी)का अनुसार ७७ मध्ये ७४ जिल्लामा डेंगु फैलिएको छ। भदौ र असोजमा यो रोग झन् बढ्ने अनुमान छ।

इडिसिडीका निर्देशक डा. चन्द्रभाल झाले भने, “अस्पतालमा परीक्षण गराउनेको तथ्यांक मात्रै सार्वजनिक हुन्छ। धेरैजसो बिरामी अस्पताल नआउने भएकाले वास्तविक संक्रमितको संख्या धेरै हुन सक्छ।” उनले यो वर्ष ५०–६० हजारसम्म संक्रमित पुग्न सक्ने चेतावनी दिए।

मलेरिया: उन्मूलनको लक्ष्य अधुरै

एनोफिल्स प्रजातिको लामखुट्टेले फैलाउने मलेरियाको जोखिम पनि कायमै छ। सन् २०२४ मा चारजनाको मृत्यु भएको यो रोगले २०८२ मा हालसम्म ४८ जनालाई संक्रमित बनाएको छ। सन् २०२५ सम्म मलेरिया उन्मूलन गर्ने सरकारी लक्ष्य असफल भएपछि सन् २०३० सम्मको नयाँ लक्ष्य राखिएको छ। तर, आयातित मलेरियाका कारण यो लक्ष्य पनि चुनौतीपूर्ण देखिन्छ।

इडिसिडीका कीटजन्य रोग महाशाखा प्रमुख डा. गोकर्ण दाहाल भन्छन्, “भारत, अफ्रिकी मुलुक र मिसनबाट फर्किएका सुरक्षाकर्मीमा देखिएको मलेरियाले नियन्त्रणमा समस्या भएको छ।” नेपालमा सन् १९२५ देखि मलेरिया नियन्त्रण कार्यक्रम सुरु भएको थियो।

हात्तीपाइले: दीर्घकालीन समस्या

क्युलेक्स लामखुट्टेले नै फैलाउने हात्तीपाइले रोगले पनि नेपालीलाई सताइरहेको छ। यो रोगले खुट्टा सुन्निने र हाइड्रोसिल (अन्डकोष सुन्निने) समस्या निम्त्याउँछ। सन् २००३ देखि औषधि वितरण सुरु भए पनि हाल ४७,००० बिरामी छन्। बाँके र कपिलवस्तुमा औषधिले समेत काम नगरेको डा. दाहाल बताउँछन्। यो रोग पटक–पटक टोकेपछि लामो समयमा देखिन सक्ने भएकाले नियन्त्रण जटिल छ।

सरकारी प्रयासमा कमजोरी

डेंगु नियन्त्रणमा सरकारी बजेट र सक्रियता देखिए पनि जापानिज इन्सेफ्लाइटिस, मलेरिया र हात्तीपाइलेका लागि छुट्टै बजेट नहुँदा नियन्त्रण प्रभावकारी हुन सकेको छैन। क्युलेक्स लामखुट्टे धानखेत र जनावरको वरपर बस्ने भएकाले यसको नियन्त्रण जटिल छ। विज्ञहरू लामखुट्टेको प्रजननस्थल नष्ट गर्न, खोप अभियानलाई प्रभावकारी बनाउन र जनचेतना बढाउन सुझाउँछन्।

“यी रोग नियन्त्रणका लागि स्थानीय तहदेखि केन्द्रसम्म समन्वय र लगानी आवश्यक छ,” डा. झाले भने, “नत्र यी रोगले नेपालीलाई सताइरहने छन्।”